Palos arrojadizos en el arte rupestre levantino del Alto Segura (Albacete y Murcia)
DOI:
https://doi.org/10.58210/rcdap192Palabras clave:
Palo arrojadizo, arte rupestre, arte levantino, Alto Segura, tecnología prehistóricoResumen
El presente trabajo analiza la representación de palos arrojadizos en los conjuntos de arte rupestre levantino del Alto Segura (Albacete y Murcia), abordando su morfología, contexto temático y posible funcionalidad. A partir del estudio de diez yacimientos se documentan veintidós ejemplares, principalmente de forma curvilínea y gran tamaño. Su comparación con paralelos arqueológicos y etnográficos permite proponer que estos objetos fueron empleados tanto en la caza como en contextos bélicos o simbólicos. Asimismo, se examina su proceso de manufactura y la elección de materias primas, destacando su complejidad técnica. Los resultados contribuyen a reinterpretar estas figuras dentro del arte levantino como representaciones de un útil versátil de las sociedades mesolíticas del sureste peninsular.
Citas
Alonso Tejada, A. El conjunto rupestre de Solana de las Covachas. Nerpio (Albacete). Albacete: Instituto de Estudios Albacetenses, 1980.
Alonso Tejada, A. y Grimal Navarro, A. “La mujer en el arte de los cazadores epipaleolíticos”. Gala. Revista d’Arqueología, Antropología i Patrimoni núm. 2 (1993): 11-50.
Alonso Tejada, A. y Grimal Navarro, A. El arte rupestre de la cuenca del río Taibilla (Albacete y Murcia): nuevos planteamientos para el estudio del arte levantino. Barcelona: los autores, 1996.
Andersen, S. H., Ronæs Skov. Marinarkæologiske undersøgelser af kystboplads fra Ertebølletid. Aarhus: Jysk Arkæologisk Selskabs, 2009.
Baker, S. W. The Nile Trubutaries of Abyssinia and the Sword Hunters of the Hamran Arabs. Londres: McMillan & Co., 1867.
Bamford, M. K. y Henderson, Z. L. “A reassement of the wooden fragment from Florisbad, South Africa”. Journal of Archaeological Science núm. 30. (2003): 637-651.
Beltrán Martínez, A. Los abrigos pintados de Cañaica del Calar y Fuente del Sabuco (Moratalla). Monografías Arqueologías núm. IX. Zaragoza: Universidad de Zaragoza, 1972.
Beltrán Martínez, A. “Novedades en el arte rupestre prehistórico aragonés”. En J. I. Royo Guillén (Coord.), Arqueología Aragonesa 1994. Zaragoza: Departamento de Educación y Cultura del Gobierno de Aragón, 1997, 11-15.
Beltrán Martínez, A. (Dir.) Las pinturas rupestres del abrigo de Val del Charco del Agua Amarga de Alcañiz. Zaragoza: Editorial Prames, 2002.
Beltrán Martínez, A. y Royo Lasarte, J. I. Los abrigos prehistóricos de Albalate del Arzobispo (Teruel). Teruel: Ayuntamiento de Albalate, 1997.
Bent, J. T., Southern Arabia. Londres: Smith, Elder & Co., 1900.
Bordes, L. “Throwing Bird hunting sticks and cross bamboo boomerangs from the Celebes”. Bulletin of Primitive Technolgy núm. 37. (2009).
Bordes, L. Les Bâtons de jet préhistoriques et leur répresentations: Développement d’outils et de méthodes pour la mesure de leurs caractéristhiques et l’évaluation de leur fonctions. Mémoire de Master Préhistoire, Paléoenvironnemen et Archéometrie. Niza: CEPAM/Université Nice Sophia Antipolis, 2014.
Bordes, L. “A Scheme of Evolution for Throwing Sticks”. The EXARC Journal Issue 2024/2. (2024).
Bordes, L., Lefort, A. y Blondel, F. “A Gaulish Throwing Stick Discovery in Normandy: Study and Throwing Experimentations”. The EXARC Journal Issue 2015/3. (2015).
Bosch Lloret, Á., Chinchilla Sánchez, J., Piqué Huerta, R. y Tarrús Galter, J. (1996). “Hallazgo de los primeros utensilios de madera en el poblado de La Draga (Banyoles, Girona)”. Trabajos de Prehistoria núm. 53, 1. (1996): 147-154.
Bosch i Lloret, Á., Chinchilla Sánchez, J. y Tarrús i Galter, J. El poblat lacustre neolític de La Draga. Excavacions de 1990 a 1998. Monografies del Casc núm. 9. Gerona: Museu d’Arqueologia de Catalunya y Centre d’Arqueologia Subaquàtica de Catalunya, 2000.
Burton, R., The Book of the Sword. London: Chatto and Windus, 1884.
Campbell, T. D., “The Boomerang”. En T. D. Capmbell (Dir.), Aspects of the Aboriginal Life in Central Australia craftsman: Yaningi Djungerai of the Warlpiri people. Board of the Anthropological Research. 1958.
Clark, J. D. “A note on a wooden implement from the level of Peat 1 at Florisbad, Orange Free State”. Researches of the Nasionale Museum núm. 1, 55. (1955): 135-140.
Clausen, C. J., Cohen, A. D., Emiliani, C., Holman, J. A. y Stipp, J. J. ‘’Little Salt Spring, Florida: A Unique Underwater Site’’. Science núm. 203, 4381. (1979): 609-614.
Collado, H., García Arranz, J. J. y Villalba, M. ’’Las representaciones de manos paleolíticas de la Península Ibérica. Una visión global’’. En H. Collado (coord.), Handpas. Manos del pasado. Catálogo de representaciones de manos en el arte rupestre paleolítico de la península ibérica. Bajadoz: Consejería de Cultura e Igualdad de la Junta de Extremadura, 2018, 511-536.
Conard, N. J., Serangeli, J., Bigga, G. y Rots, V. “A 300,000-year-old throwing stick from Schöningen, northern Germany, documents the evolution of human hunting”. Nature Ecology & Evolution núm. 4. (2020): 690-693.
Cowper, H. S. The art of attack. Being a study in the development of weapons and appliances of offence, from the earliest times to the age of gunpowder. Ulverston: W. Holmes, ltd., Printers, 1906.
Davidson, D. S. “Australian throwing-sticks, throwing-clubs and boomerangs”. American Anthropologist núm. 38, 1. (1936): 76-100.
Evers, D. “Bumerang-fund in den Elbe-schottern von Magdeburg-Neustadt und reine Erprobung”. Archdologie in Saschen-Anshalt núm. 4. (1994): 8-12.
Ferguson, S. “On the Antiquity of the Kiliee or Boomerang”, Transactions of the Royal Irish Academy núm. 19. (1843): 22-47.
Frayer, D. W., Lozano, M., Bermúdez de Castro, J. M., Carbonell, E., Arsuaga, J. L., & Radovčić, J. “More than 500,000 years of right-handedness in Europe”. Current Anthropology núm. 53, 5. (2012): 525–533
Gardner, G. B. “Squyoles and the Squller”, Man núm. 41. (1941): 68.
Gómez Tabanera, J. M. “El enigma del boomerang australiano y sus presuntos predecesores en el viejo mundo”. [Sesión de conferencia]. VI Congreso Internacional de la Asociación Española de Estudios del Pacífico, Valladolid, España. (2002).
Hamilton, H. “Boomerang found at Muriwai Beach, Auckland”. The Journal of the Polynesian Society núm. 35, 1. (1926): 45-46.
Heizer, R. F. “Ancient Grooved Clubs and Modern Rabbit-Sticks”. American Antiquity núm. 8, 1. (1942): 41-56.
Hess, F. “A returning boomerang from the Iron Age”. Antiquity núm. 47, 188. (1973): 303-306.
Hess, F. Boomerangs, aerodynamics and motion. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, 1975.
Ischer, T. Die Pfahlbauten des Bielersees. Biel: Heimatkundekommission Seeland, 1928.
Isidoro de Sevilla, Etimologías, Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos, 2004. Traducción de José Oroz Reta.
Kaudern, W. A., “Ethnographical studies in Celebes: results of the author’s expedition to Celebes, 1917-1920”, vol. 4: Games and Dances in Celebes. Göteborg: Elanders Boktryckeri Aktiebolag, 1929.
Lara Peinado, F. Los estruscos. Pórtico de la historia de Roma. Madrid: Editorial Cátedra, 2007.
Le Quellec, J. L. “Aréologie, phénétique et art rupestre: l’exemple des théranthropes du Sahara central”. Les Cahiers de l’AARS núm. 16. (2013): 155-176.
Leder, D., Lehmann, J., Milks, A., Koddenberg, T., Sietz, M., Vogel, M., Böhner, U., Terberger, T. “The wooden artifacts from Schöningen’s Spear Horizon and their place in human evolution”. PNAS núm. 121, 15. (2024).
Lehmann-Nitsche, R. “Das Wurfholz zur Hasen und Kaninchenjagd”. Forschungen und Fortschritte núm. 12, 4, (1936), 48-49.
Leroy, G., Jaouen, G., Tegel, W., Salvador, P.-G., Boulen, M., Salavert, A. y Le Digol, Y. “Neolithic Wood use at the Scheldt river banks in Bouchain (France)”. Quaternary Internacional núm. 659. (2023): 11-23.
López, O. Las actividades de carpintería. En A. Palomo, R. Piqué y X. Terradas (eds.) La Revolución Neolítica. La Draga, el poblado de los prodigios. Madrid: Museo Arqueológico Regional de la Comunidad de Madrid, 2018, 107-112.
López Sáez, J. A. López Merino, L. y Pérez Díaz, S. “Crisis climáticas en la Prehistoria de la Península Ibérica: el evento 8200 cal BP como modelo”. En S. Rovira Llorens, M. García-Heras, M. gener Moret y I. Montero Ruiz (eds.) Actas del VII Congreso Ibérico de Arqueometría (Madrid, 8-10 de octubre de 2007). Madrid: los editores, 2008, 77-86.
Lozano, M., Mosquera, M., Bermúdez de Castro, J. Mª., Arsuaga, J. L. y Carbonell, E. “Right handedness of Homo heidelbergensis from Sima de los Huesos (Atapuerca, Spain) 500,000 years ago”. Evolution and Human Behavior núm. 30, 5. (2009): 369-376.
Luebbers, R. A. “Ancient boomerangs discovered in South Australia”. Nature núm. 253, núm. 5486. (1975): 39.
Martínez Murillo, “Aproximación a la iconografía de la mujer en el arte rupestre levantino (El Archivo Gil Carles)”. Actas de las VIII Jornadas de Arte: la Mujer en el Arte Español. Madrid: Editorial Alpuerto, 1997, 9-26.
Mateo Saura, M. Á. “Función social y simbolismo de la mujer en el arte levantino”. Kalathos núm. 20-21. (2001/2002): 7-26.
Mateo Saura, M. Á. “Religiosidad prehistórica. Reflexiones sobre la significación del arte rupestre levantino”. Zephyrus núm. LVI. (2003): 247-268.
Mateo Saura, M. Á. La pintura rupestre en Moratalla (Murcia). Murcia: Ayuntamiento de Moratalla-Astronatur, 2005.
Mateo Saura, M. Á. “Aproximación al estudio de la figura humana en el arte rupestre levantino del Alto Segura”. Cuadernos de Arte Rupestre núm 3. (2006): 125-160.
Mateo Saura, M. Á. Arte rupestre levantino. Cuestiones de cronología y adscripción cultural. Murcia: Editorial Tabvlarivm, 2009a.
Mateo Saura, M. Á. “Aproximación teórica al problema del significado del arte rupestre levantino”. Verdolay. Revista del Museo Arqueológico de Murcia núm. 12. (2009b): 13-33.
Mateo Saura, M. Á. El arte rupestre levantino de la Cueva del Niño. En A. García Moreno (ed.), La Cueva del Niño (Aýna, Albacete). Estudios en el 50 aniversario de su descubrimiento. Albacete: Instituto de Estudios Albacetenses, 2022, 303-329.
Mateo Saura, M. Á. “Improntas de manos en el arte rupestre esquemático del abrigo de los batanes (Alcaraz, Albacete)”. Zephyrus núm. 95. (2025): 11-32.
Mateo Saura, M. Á. y Bernal Monreal, J. A. (2002). “Las pinturas rupestres levantinas de los abrigos de Fuensanta (Moratalla, Murcia)”. Memorias de Arqueología núm.10. (1996): 53-64.
Mateo Saura, M. Á. y Carreño Cuevas, A. “Las pinturas rupestres del Abrigo de Barranco Bonito (Nerpio, Albacete)”. Al-Basit núm. 41. (1997): 33-49.
Mateo Saura, M. Á. y Carreño Cuevas, A. “Nuevos yacimientos con arte rupestre en Albacete: los abrigos del Cortijo de Sorbas III (Letur), Barranco de los Buitres (Nerpio) y Arroyo de los Covachos II (Nerpio)”. Al-Basit núm. 47. (2003): 5-40.
Mateo Saura, M. Á. y Mateo Giménez, S. Arte rupestre en Letur y Socovos. Albacete: Instituto de Estudios Albacetenses, 2021.
Mateo Saura, M. Á. y San Nicolás del Toro, M. Abrigos del arte rupestre de Fuente del Sabuco (Moratalla). Colección Bienes de Interés Cultural en Murcia núm. 2. Murcia: Dirección General de Cultura, 1995
Milks, A., Lehmann, J. Leder, D., Sietz, M., Koddenberg, T., Böhner, U., Wachtendorf, V. y Terberger, T. “A double-pointed wooden throwing stick from Schöningen, Germany: Results and new insights from a multianalytical study”. PLoS ONE núm. 18, 7. (2023).
Müller-Beck, H. “Seeberg, Burgäschisee Sud, Teil 5: Holzgeräte und Holzbearbeitung”. Beiträge zur prähistorischen, klassichen und jüngeren Archäologie. Acta Bernesia núm. 2. Berna: Editorial Stämpfli & Cie, 1965.
Noetling, F. “Notes on the hunting sticks (lughrana), spears (perenna), and baskets (tughbrana) of the Tasmanian aborigenes”. Papers and Proceedings of the Royal Society of Tasmania. (1911): 64-106.
Palomo, A., Piqué, R. y Terradas, X. “Catálogo de piezas”. En A. Palomo, R. Piqué y X. Terradas (eds.) La Revolución Neolítica. La Draga, el poblado de los prodigios. Madrid: Museo Arqueológico Regional de la Comunidad de Madrid, 2018, 153-199.
Pantaleón-Cano, J., Roure, J. M. , Yll, E. I. y Pérez-Obiol. R. “Dinámica del paisaje vegetal durante el Neolítico en la vertiente mediterránea de la Península Ibérica e Islas Baleares”. Rubricatum: revista del Museu de Gavà núm. 1, 1. (1996): 29-34.
Picazo Millán, J. V., Loscos Pastor, R. Mª, Martínez Bea, M. y Perales García, Mª. P. “Las pinturas rupestres de la Cueva del Chopo (Obón, Teruel)”. Kalathos núm. 20-21. (2001/2002): 27-83.
Picazo Millán, J. V. y Martínez Bea, M. (2005). “Bumeranes y armas arrojadizas en el arte rupestre levantino”. En M. S. Hernández Pérez y J. A. Soler Díaz (eds.), Actas del congreso Arte Rupestre en la España mediterránea. Alicante: Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Alberty Caja de Ahorros del Mediterráneo, 2005, 379-391.
Piñón Varela, F. Las pinturas rupestres de Albarracín. Madrid: Ministerio de Cultura, Dirección General de Bellas Artes, Archivos y Bibliotecas, 1982.
Piqué, R., López, O. y Tarrús, J. “Los utensilios de madera”. En A. Palomo, R. Piqué y X. Terradas (eds.) La Revolución Neolítica. La Draga, el poblado de los prodigios. Madrid: Museo Arqueológico Regional de la Comunidad de Madrid, 2018, 113-116.
Ramseyer, D. “Les armes de chasse néolithiques des stations lacustres et palustres suisses”. Anthropologie et Préhistoire núm. 111. (2000): 130-142.
Rivers, P. “On the Egyptian Boomerang and its Affinities”. The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland núm. 12. (1883): 454-463
Rivers, W. H. R. “The Boomerangs in the New Hebrides”. Man núm. 15. (1915): 106-108.
Silio Itálico, La Guerra Púnica, Madrid: Akal, (2005). Traducción de Joaquín Villalba Álvarez.
Stone, G. C. A glossary of the construction, decoration and use of arms and armor in all countries and in all times, together with some closely related subjects, New York: The Southown Press, 1934.
Talamo, S., Casaccia, N., Tassoni, L., Richards, M. P., Wacker, L., Nadachowski, A., Kraszewska, A., Kowal, M., Skłucki, J., Barrington, C., Kelly, M., Tait, F., Williams, M., Figus, C., Vazzana, A., Di Bernardo, G., Romandini, M., Di Domenico, G., Benazzi, S., Malegori, C., Sciutto, G., Oliveri, P., Hublin, J. J., Hajdinjak, M., Skoglund, P., Picin, A. y Valde-Nowak, P. “Boomerang and bones: Refining the chronology of the Early Upper Paleolithic at Obłazowa Cave, Poland”. PLoS ONE núm. 20, 6. (2025).
Thieme, H. “Lower Paleolithic hunting spears from Germany”. Nature núm. 385. (1997): 807-810.
Thomas, J. Les boomerangs d’un pharaon. París: Éditions Chiron, 1991.
Thomas, J. “Les boomerangs aux temps anciens”. Anthropologie et Préhistoire núm. 111. (2000): 143-151.
Thomsen, T. y Jessen, A. “Une trouvaille de l’ancien age de la pierre. La trouvaille de Brabrand”. Mémoires de la Société Royale d’Antiguaires du Nord, Copenhague: Société Royale des Antiquaires du Nord, 1907, 162-232.
Valde-Nowak, P. “The Boomerang from Obłazowa and its Prehistoric Context”. Anthropologie et Préhistoire núm. 111. (2000): 88-94.
Valde-Nowak, P., Nadachowski, A. y Wolsan, M. “Upper Paleolithic boomerang made of a mammoth tusk in south Poland”. Nature núm. 329. (1987): 436-438.
Valde-Nowak, P., Nadachowski, A. y Madeyska, T. Obłazowa Cave: human activity, stratigraphy and paleoenvironment. Varsovia: Instytut of Archaeologii i Etnologii y Polska Akademia Nauk, 2003.
Valerio Flaco, Argonáuticas, Madrid: Editorial Gredos, 2011. Traducción de Antonio Río Torres-Murciano.
Van Albada, A. y Van Albada, A. M. La montagne des Hommes-Chiens. Art rupestre du Messak Libyen. París: Seuil, 2000.
Virglio, La Eneida, Madrid: Alianza Editorial, 1990. Traducción de Rafael Fontán Bareiro.
Viñas Vallverdú, R. "Las superposiciones en el arte rupestre levantino: antiguas propuestas y nuevas evidencias para un periodo de reflexión". En J. J. García Arranz, H. Collado Giraldo y G. Nash (Eds.), The levantine question-El problema levantino. (Budapest: Archaeolingua Alapítvány, 2012), 55-80.
Viñas Vallverdú, R., Rubio, A., Ruiz, J. F., Vaquero, M., Vallverdú, J., Rowe, M. y Santos, N., "Investigación cronoestratigráfica en el conjunto rupestre de la Sierra de la Pietat: abrigos de Ermites I y IV (Ulldecona, Tarragona, Catalunya)". Cuadernos de Arte Prehistórico núm. 2 (2016): 70-85.
Voruz, J. L. Le Néolithique suisse: bilan documentaire. Genève: Département d’Anthropologie et d’Écologie de l’Université de Genève, 1991.
Wentz, R. K. y Gifford, J. A. “Florida’s deep past: The bioarchaeology of Little Salt Spring (8S018) and its place among mortuary ponds of the archaic”. Southeastern Archaeology núm. 26, 2. (2007): 330-337.
Publicado
Cómo citar
Número
Sección
Licencia
Derechos de autor 2025 Samuel Mateo Giménez

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-NoComercial 4.0.
Los autores retienen los derechos de autor y otorgan a Revista Inclusiones el derecho de publicación bajo Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0). Esto permite el uso, distribución y reproducción en cualquier medio, siempre que se otorgue la debida atribución al autor.